یکی از مهم ترین نیازهای بشر در روز آوردن به طنز، از جمله طنز تصویری، کاستن از سختی های زندگی بوده است. طنز شفاهی در طول هزاران سال نقش مهمی در ایجاد تعادل در مناسبات انسانی داشته است و تمامی ملت ها اقوام از این مقوله فرهنگی برای کاهش خشونت ها و دشواری های زندگی بهره برده اند.
در حوزه ی طنز تصویری یا کاریکاتور، پرداختن به موضوعات مربوط به «بیماری» و «بیمارستان» همواره مورد علاقه هنرمندان این رشته بوده است. بیماری یکی از قدیمی ترین آلام انسان و همزاد او است. در طول قرون متمادی، به همان میزان که راه و روش های درمان بیماری ها متحول شده، سوژه های کاریکاتورهای مربوط به این حوزه نیز تغییر پیدا کرده است. به عنوان مثال، در میان انواع بیماری ها، موضوع دندان درد و «کلبتین» به عنوان یکی از قدیمی ترین سوژه ها، همواره دستمایه ی طنز تصویری در میان هنرمندان متعلق به فرهنگ های گوناگون بوده است.
رویکرد هنرمندان کاریکاتوریست به موضوعات بیماری و بیمارستانی یک اقدام آگاهانه برای پاسخگویی به بخشی از نیازهای بشر است. همه ما به نوعی از تیغ جراحان برای نجات یک زندگی به کاری سخت طاقت فرسا دست می یازند. طنز تصویری یا دستمایه قرار دادن موضوعات با پزشکان، به ویژه مسائل جدی و رازناک اتاق های عمل و جراحی را همچون یک شوخی رایج به میدان طنز عامیانه بکشاند تا ترس کاذب ما را از آن ها بشکند.
از این رو، بسیاری از کاریکاتوریست های معروف و سرشناس جهان معمولا یک مجموعه کاری درباره ی مسائل بیمارستانی دارند. در میان هنرمندان کاریکاتوریست ایرانی نیز نمونه های شاخصی داشته ایم، از جمله کامبیز درمبخش، اردشیر محصص و مسعود مهرابی مجموعه ای با همین موضوع دارند. آثاری که سرشار از طنز عمیق و در خور فهم برای اقشار مردم است.
در میان کاریکارتوریست های خارجی، کلودسر، هنرمند برجسته فرانسوی که متاسفانه دراوج خلاقیت و پختگی بر اثر بیماری، چشم از جهان فرو بست، یکی از معروف ترین مجموعه های موسوم به کاریکاتورها و طرح های بیمارستانی را خلق کرده است این آثار چه به لحاظ ترکیب و شیوه ی کار و چه از نظر محتوا در ردیف بهترین دست آفرین های هنر کاریکاتور معاصر محسوب می شود. در این آثار، کلودسر مهارتی شگفت انگیز در زمینه ی شناخت هنر طراحی به نمایش می گذارد، میراث ارزشمندی که یادگار سپیده دم انتزاع هنر کاریکاتور از نقاشی است و در هر اثر، جهانی از استعداد، حوصله، ذوق و خلاقیت را می توان به تماشا نشست.
کلودسر با پیش درآمدی بسیار شیرین و دلپذیر، مخاطبان را به مطالعه این بخش از آثارش فرا می خواند و هوشمندانه با نمایش کاریکاتوری بسیار زیبا تلاش می کند و به پزشکان محترم این پیام را بدهد که بیان نوعی شوخی است و نباید رنجشی در خاطر خطیرشان خطور کند.
در کاریکاتوری، یکی از همراهان اتاق عمل، که پزشک جراح را در بستن ماسک یاری می دهد، در آخرین مرحله، در بستن یک گوی قرمز رنگ بر روی بینی جراح به او کمک می کند. این گوی برگرفته از نماد رایج چهره های کمیک نمایشی است.
پیش از ورود به شناسنامه ی کتاب و تصویر کلودسر با آن سیمای خندان اما هوشیار، با طرح بسیار زیبای عبور یک دسته موزیک از مقابل یک بیمارستان روبرو می شویم. در این اثر، اعضای دسته به نوعی، شخصیت های معروف آثار دومیه را به خاطر می آورند. اغراق با تمامی ظرافت های دلپذیر کاریکاتور به گونه ای رعایت شده است که هیچ لطمه ای در توازن طرح، فضا سازی ماهرانه و ریتم اثر ایجاد نمی کند. در هم ریختگی صف دسته ی موزیک که بنا به طبیعت این گروه، با نظمی چشمگیر در حال عبور و نواختن بودند و حالا به دعوت سرپرست خود به آرامش دعوت شده اند، جلوه های بصری جالبی را به وجود آورده است. حرکت ناخودآگاه یکی از شیپورزنان در منتها الیه صف که می کوشد به جای خودداری از دمیدن شیپور با سد کردن دهانه ی گشاد ساز، از پخش صدای آن جلوگیری کند، مایه های طنز را در این کاریکاتور غنی تر کرده است، در حالی که همچنان به طبل می گوید. با چشمانی نگران به تابلوی هشدار دهنده بیمارستان خیره شده است. در انتهای دسته، حرکت محسوس شیپورهای بزرگ که در مقایسه با فضای کلی اثر و آدم ها، بسیار ماهرانه طراحی شده اند، نشانگر تقلایی است که نوازندگان برای حفظ تعادل خود و جلوگیری از سقوط سازها بر اثر جا به جایی و تکان های شدید صف انجام می دهند.
یکی از برجسته ترین نمادهای بصری این کاریکاتور زیبا، حرکات ناخودآگاه و جمعی دسته ی موزیک است. تمامی آن ها خود را جمع و یا در واقع قوز کرده اند که تداعی نوعی احساس شرمندگی و پنهان ماندن از نگاه های احتمالی بیماران و یا مسئولان بیمارستان است. و این در حالی است که حرکت سرپرست دسته موزیک و نمای بیمارستان، با توانایی کوشیده است سکون و آرامش چشمگیر بیمارستان و سر و صدا و هیجان دسته موزیک را به صورت بصری به مخاطب منتقل کند. این هنرمند در فضاسازی کل اثر، مرکز ثقل کاریکاتور را مدخل بیمارستان قرار داده است. اندازه و ابعاد کار، به خصوص رعایت جزئیات بسیار دقیق اجزاء معماری و نمای بیمارستانی و پرستپکتیو، به گونه ای است که مخاطب، اثر را نه به صورت یک طنز تصویری مجرد، بلکه با دریافت حسی متقابل پذیرا می شود و خود را کاملا در صحنه می یابد نوع پوشاک، دقت طراح در کاربرد جزئیات، استفاده از هاشور در نمایش آناتومی و زاویه ها و سایه ها این دریافت حسی را در مخاطب بیش تر می کند.
کلودسر در این مجموعه به غایت کوشیده است از مناسبات میان پزشک و بیمار، ناب ترین سوژه ها را پیدا کند، و در قالب کاریکاتورهای جذاب، به بازآفرینی طنزآمیز بخشی از واقعیت های موجود در جامعه بپردازد. در این آثار هیجان و بی قراری بیمار در برابر خونسردی و رفتار متعارف پزشک، یک تضاد طنزآمیز را بیان می کنند.
همچنین در مواردی، هنرمند با ورود به فضاهای سورئالیستی، ناممکن هایی را به تصویر می کشد که ضمن دارا بودن مایه هایی غنی از طنز، بخشی از آرزوهای نهفته پزشکی را بازگو می کند.
شایان یادآوری است که در این مجموعه، شماری از آثار در برگیرنده ی موضوعات و سوژه هایی است که در آثار بسیاری از کاریکاتوریست های جهان دیده می شوند، مانند ترس از زدن آمپول، دلمشغولی های غیربیمارستانی، کشف هیولاهای محیرالعقول در امحا و احشا بیماران، کالبدشکافی قلب هایی که به تیر عشق گرفتار آمده اند وغیره، اما شیوه ی طراحی و ایجاد حس واقعی در مخاطب با فضاسازی های مناسب از ویژگی های آثار کلودسر است. او در استفاده درست از اجزاء تصویری در بیان مفاهیم هوشیارانه عمل می کند.
در یکی از آثار این مجموعه، کادر پزشکی و خدمه یک آمبولانس در جست و جوی بیمارستانی که بیمار باید به آنجا منتقل شود، نقشه را وارسی می کنند. صحنه مثل بسیاری از کاریکاتورهای برگرفته از طنز سیاه هراس انگیز است. دقت کلودسر در طراحی و نمایش جزئیات، به خصوص رعایت مقیاس، پرسپکتیو و فضاسازی مناسب صحنه را واقعی تر می نمایاند. توقف آمبولانس در نقطه ای خلوت و ساکت نیز این حس را تشدید می کند. اما مهم تر از همه، ایستادن آنها در پای دیوار بلند یک گورستان است که نشانه های خاموشی ابدی ساکنانش از ورای دیوار آشکار شده است.
کار کلودسر در نمایش صحنه از مایه های روشن در قسمت پایین به مرور در قسمت بالا و چپ اثر به تیرگی می گراید. پرتوهایی از نور که بر صلیب ها، شیروانی مقبره ها شاخه های عریان یک درخت خشک تابیده، در زمینه تیره آسمان تضاد حیرت انگیزی را پدید آورده است.
اما مجموعه ی عناصر تصویری در خدمت طنز اثر قرار دارند. و مخاطب با عبور از فضای هراس آلود اثر، به روشنایی طنز غنی آن می رسد و سیاهی کار را چون یک چاشنی جذاب پذیرا می شود.
